Tác giả: Phạm Viết Nhật ( Bài viết là nhận định và liên hệ của cá nhân tác giả từ góc độ tìm hiểu các giáo lý của Phật giáo và các lý thuyết về Phật học, không đại diện cho trí tuệ nhân loaị hay lý thuyết cho bất cứ bài nghiên cứu nào, quý độc giả đọc với tâm thế tham khảo, bài viết cũng không có tính định hướng phong cách sống cho bất cứ cá nhân nào ngoài tác giả)
Trong triết học Phật giáo, con người được nhận thức thông qua sáu giác quan cơ bản, hay còn gọi là sáu tầng tâm thức: nhãn thức (mắt), nhĩ thức (tai), tỷ thức (mũi), thiệt thức (lưỡi), thân thức (cảm giác cơ thể), và ý thức (ý nghĩ). Mỗi tầng tâm thức có vai trò quan trọng trong việc hình thành cách con người cảm nhận, suy nghĩ, và phản ứng với thế giới. Trong quá trình đó, tham, sân, si (ba gốc rễ gây ra khổ đau) thể hiện qua từng tầng nhận thức trong sáu tầng tâm thức, từ giác quan vật lý cho đến tâm trí, ảnh hưởng sâu sắc đến hành động và tư duy của mỗi người.
1. Nhãn thức (Consciousness through the eyes)
Nhãn thức là ý thức liên quan đến việc nhận biết hình ảnh thông qua mắt. Mọi thứ chúng ta nhìn thấy đều có thể gây ra các phản ứng tình cảm, từ yêu thích đến ghét bỏ.
- Tham: Khi nhìn thấy thứ gì đó đẹp đẽ, người ta có thể sinh lòng tham (mong muốn sở hữu). Ví dụ, khi nhìn thấy một chiếc xe sang trọng, một ngôi nhà đẹp hoặc một người hấp dẫn, lòng tham có thể trỗi dậy. Sự khát khao này dẫn đến sự chấp trước, luôn muốn chiếm hữu những gì mắt nhìn thấy.
- Sân: Ngược lại, khi nhìn thấy thứ gì không đẹp mắt hoặc trái với mong muốn, người ta dễ sinh ra sân (giận dữ). Ví dụ, khi chứng kiến cảnh bất công, xung đột, hoặc những điều mình không thích, sự sân hận có thể bùng phát.
- Si: Si xuất hiện khi chúng ta bị ảo tưởng bởi hình ảnh bên ngoài, không nhận thức rằng tất cả những gì chúng ta thấy chỉ là tạm thời. Ví dụ, người ta có thể bám víu vào vẻ đẹp bề ngoài mà quên mất rằng mọi thứ đều thay đổi theo thời gian. Việc không hiểu rõ bản chất của sự vô thường sẽ dẫn đến khổ đau.
2. Nhĩ thức (Consciousness through the ears)
Nhĩ thức liên quan đến việc tiếp nhận âm thanh qua tai, từ đó phản ánh các cảm xúc và phản ứng của con người đối với những gì mình nghe thấy.
- Tham: Âm thanh dễ chịu, êm tai như lời khen ngợi, tán thưởng có thể làm nảy sinh tham. Chúng ta thường thích nghe những điều tốt đẹp về bản thân, vì vậy có thể sinh ra lòng tự mãn hoặc ham muốn được nghe khen ngợi thường xuyên.
- Sân: Khi nghe những lời chỉ trích, chê bai hoặc âm thanh khó chịu, sân có thể xuất hiện. Ví dụ, khi bị chỉ trích nặng nề, người nghe dễ dàng nổi giận, tự ái hoặc cảm thấy bực tức.
- Si: Si thể hiện qua việc thiếu khả năng phân biệt giữa những lời nói chân thật và dối trá. Ví dụ, một người có thể tin tưởng vào những lời nói dối chỉ vì chúng dễ nghe và hợp ý, thay vì dựa trên sự thật.
3. Tỷ thức (Consciousness through the nose)
Tỷ thức là ý thức liên quan đến mùi hương. Mùi hương có thể kích thích cảm giác dễ chịu hoặc khó chịu, từ đó làm nảy sinh tham, sân, si.
- Tham: Người ta có thể sinh ra lòng tham khi tiếp xúc với những mùi hương dễ chịu, như hương hoa, nước hoa, hay mùi thức ăn ngon. Điều này dẫn đến sự khao khát tận hưởng và chiếm hữu.
- Sân: Khi gặp phải mùi hôi, khó chịu, sân dễ xuất hiện. Chẳng hạn, một người có thể cảm thấy ghét bỏ hoặc bực tức khi ngửi thấy mùi không sạch sẽ.
- Si: Si xuất hiện khi người ta không hiểu rằng mùi hương chỉ là cảm giác tạm thời. Người ta có thể bị lừa dối bởi những mùi hương ngọt ngào nhưng che giấu những giá trị thực sự bên trong.
4. Thiệt thức (Consciousness through the tongue)
Thiệt thức là nhận thức về vị giác qua lưỡi. Đây là một trong những giác quan dễ dàng bị tham, sân, si chi phối nhất trong đời sống hàng ngày.
- Tham: Khi gặp món ăn ngon, lòng tham xuất hiện, khiến người ta mong muốn ăn thêm, thậm chí ăn quá mức. Ví dụ, sự ham muốn vị ngọt của đường có thể dẫn đến việc ăn uống không kiểm soát và gây hại cho sức khỏe.
- Sân: Ngược lại, sân xuất hiện khi người ta ăn phải món ăn không ngon hoặc không đúng khẩu vị. Điều này có thể gây ra cảm giác khó chịu, bực tức.
- Si: Si biểu hiện khi người ta không nhận thức được rằng vị giác chỉ là một phần tạm thời và dễ thay đổi. Ví dụ, người ta có thể ăn quá nhiều chỉ vì khoái cảm ngắn hạn, không nhận ra hậu quả dài hạn cho sức khỏe.
5. Thân thức (Consciousness through the body)
Thân thức là ý thức về cảm giác trên cơ thể, bao gồm cảm giác đau, dễ chịu, nóng, lạnh, v.v.
- Tham: Lòng tham xuất hiện khi người ta tìm kiếm sự thoải mái về mặt thể chất, như muốn cảm nhận sự dễ chịu, ấm áp hoặc sự mát mẻ. Ví dụ, một người có thể tìm kiếm vật dụng mềm mại, thoải mái để mặc, hoặc muốn sống trong một môi trường tiện nghi nhất có thể.
- Sân: Khi cơ thể cảm thấy khó chịu, đau đớn, sân sẽ xuất hiện. Điều này có thể biểu hiện qua sự khó chịu khi gặp phải thời tiết xấu, đau bệnh, hoặc những điều kiện không thuận lợi.
- Si: Si thể hiện khi người ta không nhận thức được rằng cảm giác cơ thể chỉ là tạm thời. Họ bám víu vào cảm giác thoải mái, dễ chịu mà không hiểu rằng cơ thể luôn thay đổi, và những cảm giác này cũng không bền vững.
6. Ý thức (Mental consciousness)
Ý thức là tầng tâm thức sâu nhất, chi phối toàn bộ các giác quan khác. Nó liên quan đến tư duy, suy nghĩ, và các hoạt động tinh thần.
- Tham: Lòng tham trong ý thức thường biểu hiện qua sự mong muốn về quyền lực, sự thông thái, hoặc sự kiểm soát. Ví dụ, một người có thể khao khát học thêm để trở thành người giỏi nhất, hoặc mong muốn kiểm soát người khác bằng tri thức của mình.
- Sân: Sân trong ý thức xuất hiện khi người ta gặp phải những tư duy trái ngược với niềm tin của mình. Sự khó chịu, mâu thuẫn trong suy nghĩ có thể dẫn đến tranh cãi hoặc thù hận.
- Si: Si biểu hiện rõ nhất ở tầng ý thức, khi người ta bám víu vào những tư duy sai lầm, không hiểu rõ bản chất của hiện tượng và thế giới xung quanh. Ví dụ, một người có thể mắc kẹt trong những niềm tin hẹp hòi, cố chấp mà không nhận ra rằng tất cả suy nghĩ và nhận thức đều thay đổi theo thời gian.
Kết luận
Sáu tầng tâm thức là cửa ngõ để con người tiếp nhận và phản ứng với thế giới. Tham, sân, si hiện diện trong mọi khía cạnh của cuộc sống, từ những cảm giác đơn giản như nhìn thấy, nghe thấy, đến những suy nghĩ phức tạp trong tâm trí. Hiểu rõ và nhận thức được sự hiện diện của tham, sân, si trong từng tầng tâm thức thuộc sáu tầng tâm thức là bước đầu tiên để giải thoát khỏi khổ đau và đạt tới sự giác ngộ. Chỉ khi nhận ra bản chất vô thường của tất cả các cảm giác và suy nghĩ, chúng ta mới có thể buông bỏ chúng và tìm thấy sự bình an thật sự.