Tác giả: Nhật Phạm
Chúng ta có thể nhận ra một điều rằng những người nghĩ quá mức thường đều phức tạp hoá vấn đề mà vốn dĩ nó rất đơn giản nếu đứng ở những góc nhìn rõ ràng hơn, chúng ta nhận thức sai lầm dẫn đến việc mệt mỏi tinh thần. Cuộc sống vốn dĩ mang tính giản đơn. Các sự kiện xảy ra, các mối quan hệ diễn ra theo cách tự nhiên, đúng như bản chất vốn có của chúng. Tuy nhiên, chính sự phức tạp của tâm lý con người lại khiến những điều đơn giản ấy trở nên rối ren, khó giải quyết. Câu nói “Sự tình đơn giản, nhân tâm phức tạp” không chỉ là một nhận định triết học hấp dẫn có tính triết lý sâu sắc mà còn là một chân lý được chứng minh qua nhiều nghiên cứu tâm lý học hiện đại, với những kiến thức tâm lý học và hành vi con người tích luỹ trong thời gian vừa qua, Nhật Phạm xin được phấn tích một trong những bản chất của overthinking theo quan điểm cá nhân, đồng thời gợi ý một vài cách để thoát ra khỏi nó.
1. Sự tình vốn đơn giản
Từ góc độ khách quan, các sự kiện, tình huống trong cuộc sống thường không phức tạp như cách chúng ta cảm nhận. Một sự việc xảy ra đơn thuần chỉ là kết quả của các nguyên nhân và điều kiện. Ví dụ, khi một người quên không trả lời tin nhắn của bạn, sự việc có thể đơn giản chỉ là họ bận rộn hoặc không để ý. Nhưng trong thực tế, cách chúng ta tiếp nhận và phản ứng với sự việc này lại tạo ra sự phức tạp không cần thiết.
Tâm lý học nhận thức chỉ ra rằng con người thường có xu hướng thêm thắt ý nghĩa vào các sự kiện. Chúng ta không chỉ quan sát sự việc mà còn cố gắng diễn giải, suy đoán và liên hệ chúng với cảm xúc và niềm tin cá nhân. Điều này dẫn đến một hiện tượng được gọi là thiên kiến nhận thức (cognitive bias), khiến chúng ta nhìn nhận sự việc theo cách chủ quan và đôi khi sai lệch.
2. Nhân tâm phức tạp
Tâm lý phòng vệ và nhu cầu khẳng định bản thân
Một trong những yếu tố làm nhân tâm trở nên phức tạp chính là bản ngã. Theo Sigmund Freud, tâm trí con người được điều khiển bởi ba yếu tố: cái “id” (bản năng), cái “ego” (bản ngã), và cái “superego” (đạo đức). Khi một sự kiện xảy ra, bản ngã của chúng ta thường phản ứng theo cách bảo vệ cái tôi và giá trị cá nhân. Điều này khiến con người có xu hướng diễn giải mọi thứ theo hướng phù hợp với lợi ích hoặc quan điểm của mình, làm cho các tình huống vốn đơn giản trở nên rắc rối.
Cảm xúc chi phối nhận thức
Tâm lý học hành vi cũng nhấn mạnh rằng cảm xúc đóng vai trò quan trọng trong cách chúng ta xử lý các tình huống. Cảm xúc tiêu cực như tức giận, lo lắng, hay sợ hãi thường khiến chúng ta phóng đại mức độ nghiêm trọng của sự việc. Ví dụ, trong một mối quan hệ, một lời nhận xét vô ý có thể bị người nghe diễn giải như một sự xúc phạm cá nhân, chỉ vì cảm xúc tự ti hoặc tổn thương tiềm ẩn trong họ.
Sự phức tạp của động cơ con người
Maslow trong tháp nhu cầu của mình đã chỉ ra rằng con người không chỉ sống vì các nhu cầu cơ bản như ăn, uống, mà còn vì những nhu cầu cao hơn như sự công nhận, tình yêu thương, và sự tự hiện thực hóa. Chính các động cơ này khiến con người hành xử và phản ứng theo những cách không ngờ tới, đôi khi vượt xa khỏi sự đơn giản của sự việc ban đầu.
3. Phân tích qua các ví dụ
Trong công việc:
Khi một đồng nghiệp nhận được sự ưu ái từ cấp trên, sự việc vốn đơn giản: họ có thể xứng đáng hoặc hoàn thành nhiệm vụ xuất sắc. Tuy nhiên, tâm lý con người thường thêm vào những phán đoán chủ quan như “Họ được ưu ái vì có quan hệ” hoặc “Cấp trên không công bằng”. Sự phức tạp này có thể dẫn đến ghen tuông, chia rẽ, và căng thẳng trong môi trường làm việc.
Trong mối quan hệ cá nhân:
Một lời từ chối đơn giản như “Hôm nay tôi bận, không thể gặp bạn được” có thể được diễn giải thành “Họ không còn trân trọng tôi” hoặc “Mình đã làm gì sai”. Điều này xuất phát từ sự bất an và nhu cầu cảm thấy được yêu thương của con người. Kết quả là, một tình huống bình thường có thể dẫn đến cảm giác tổn thương hoặc nghi ngờ không cần thiết.
4. Làm thế nào để đơn giản hóa nhân tâm?
Nhận diện thiên kiến nhận thức
Hiểu rằng cách chúng ta nhìn nhận sự việc thường bị chi phối bởi cảm xúc và niềm tin cá nhân. Tự hỏi: “Liệu mình có đang thêm thắt ý nghĩa không cần thiết vào tình huống này không?”
Thực hành chánh niệm (mindfulness)
Chánh niệm giúp chúng ta sống trong hiện tại, nhìn nhận sự việc một cách khách quan mà không bị cảm xúc chi phối. Thay vì phản ứng vội vàng, hãy dừng lại để quan sát và thấu hiểu tình huống.Học cách cho mình thời gian, học tư duy phản biện, tư duy mở để phục vụ quản trị tâm.
Hiểu rằng mọi người đều có động cơ riêng
Tâm lý học nhân văn cho rằng mọi hành động của con người đều bắt nguồn từ những động cơ và nhu cầu riêng. Thay vì phán xét, hãy thử đặt mình vào vị trí của người khác để hiểu tại sao họ hành xử như vậy thông qua những tư duy logic như phản biện, tư duy ngược, tư duy mở….
Học cách buông bỏ
Lão Tử trong Đạo Đức Kinh đã dạy: “Làm ít, can thiệp ít, cuộc sống sẽ tự nhiên đơn giản.” Khi chúng ta bớt đi sự chấp nhất, giảm bớt kỳ vọng vào người khác, tâm trí sẽ trở nên thanh thản và ít phức tạp hơn.Rèn luyện tâm trí độc lập với hoàn cảnh, tránh bị phụ thuộc và chi phối với các yếu tố nằm ngoài tầm kiểm soát.
5. Kết luận
“Sự tình đơn giản, nhân tâm phức tạp” là một thực tế không thể chối cãi. Nhưng chính trong sự phức tạp của tâm lý, con người lại có cơ hội hiểu rõ hơn về chính mình, về những động cơ, cảm xúc và niềm tin chi phối hành vi. Qua đó, chúng ta không chỉ có thể làm cho cuộc sống trở nên đơn giản hơn mà còn đạt được sự trưởng thành trong nhận thức và cảm xúc, đó là một phần không thể thiếu của hành trình trưởng thành trong nhân sinh bộn bề của con người, để có được một đời sống tinh thần lành mạnh, hãy tiến tới cuộc sống tỉnh thức. Cuộc sống vốn dĩ là một bức tranh giản đơn, chỉ khi ta dừng thêm thắt những màu sắc không cần thiết, bức tranh ấy mới trở nên hài hòa và rõ ràng.